Προτάσεις στρατηγικής προσέγγισης και κατευθύνσεων πολιτικής σχετικά με την Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία

1. Ορισμοί

Η Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία (ΚΑΟ) αποτελείται από τις συνεταιριστικές επιχειρήσεις, τις οργανώσεις και τα κοινά ταμεία ομάδων εργαζομένων ή πολιτών, που συγκροτούνται για την εκπλήρωση ενός κοινωνικού σκοπού, όπως η δημιουργία θέσεων απασχόλησης, η προσφορά προνοιακών υπηρεσιών, η προσφορά υπηρεσιών περίθαλψης ή άλλων κοινωνικών υπηρεσιών. Σύμφωνα με τη διεθνή πρακτική πολλοί από αυτούς τους συνεταιρισμούς, οργανώσεις ή ομάδες μπορεί να επιδοτούνται από κρατικούς ή δημόσιους θεσμούς, που αναγνωρίζουν τη κοινωνική χρησιμότητα του προσφερόμενου έργου. Ένα μέρος αυτών των συνεταιρισμών, οργανώσεων ή ομάδων λειτουργούν με διαδικασίες άμεσης δημοκρατίας και εγκαθιδρύουν μεθόδους εξισωτικές ώς προς την κατανομή του πλεονάσματος (σε είδος ή χρήμα) των δραστηριοτήτων τους, που οδηγούν είτε σε απόλυτα ίσες αμοιβές, είτε σε καθορισμένες διαφοροποιήσεις των αμοιβών αυτών. Οι τελευταίες αυτές οντότητες, που συνδυάζουν τον κοινωνικό σκοπό, την άμεση δημοκρατία και τις εξισωτικές μεθόδους αμοιβών, και είναι παρούσες σε όλες τις χώρες με αναπτυγμένη ΚΑΟ, εντάσσονται στον κοινωνικό και πολιτικό χώρο που ασκεί κριτικήν στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής, και περιγράφονται συχνά - αν και όχι πάντα - με τον όρο Αλληλέγγυα Οικονομία.

Οι πρωτοβουλίες που εντάσσονται στην ΚΑΟ έχουν συνοδεύσει την εξέλιξη των καπιταλιστικών οικονομιών καθ’όλη την ιστορία τους, ως μορφές άμυνας εργαζομένων απέναντι στην αβεβαιότητα των συνθηκών απασχόλησης και διαβίωσης, ή ως πρωτοβουλίες για τη δημιουργία θέσεων εργασίας. Με την εγκαθίδρυση κατά τη διάρκεια του 20 αιώνα των θεσμών του κράτους πρόνοιας, που εμπνεύστηκαν σε μεγάλο βαθμό από τις ήδη υπάρχουσες πρωτοβουλίες ΚΑΟ, η τάση εμφάνισης τέτοιων πρωτοβουλιών δεν εξέλειπε, αλλά λειτούργησαν περισσότερο ως συμπληρωματικές δομές ως προς τις κρατικές πολιτικές, και ανάλογα με τις χώρες και τις ανάγκες χρηματοδοτήθηκαν σε μεγάλο βαθμό από το δημόσιο ταμείο. Αυτό το μοντέλο της φορντιστικής περιόδου (κυρίως στην Ευρώπη) μετασχηματίστηκε σε καθοριστικό βαθμό κατά την περιόδου εγκαθίδρυσης της νεοφιλελεύθερης διαχείρισης και πόσο μάλλον μετά το ξέσπασμα της κρίσης το 2008. Από προεκτάσεις του κράτους πρόνοιας οι χρηματοδοτούμενες από το κράτος δομές κοινωνικής οικονομίας (όπως ονομάζονται από τις κρατικές και ευρωπαϊκές πολιτικές), τείνουν να μετατραπούν - και στην Ελλάδα έχουν μετατραπεί - σε φτηνά υποκατάστατα κοινωνικών πολιτικών, για μικρές ομάδες του πληθυσμού και με υποβαθμισμένες συνθήκες εργασίας για τα άτομα που απασχολούν.

2. Η Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία και ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής

Η ευρωπαϊκή παράδοση οδηγεί στο συμπέρασμα οτι η ΚΑΟ αποτελεί συμπλήρωμα ενός κοινωνικού σχηματισμού όπου κυριαρχεί ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής, αλλά η πρόσφατη - ιδιαίτερα - ιστορία της Λατινικής Αμερικής δείχνει οτι η ΚΑΟ μπορεί να αποτελέσει έναν ανταγωνιστικό τρόπο παραγωγής ο οποίος συγκρούεται με τον καπιταλιστικό, κατακτώντας έναν ευρύτερο χώρο στο πλαίσιο του κοινωνικού σχηματισμού, χωρίς όμως ακόμα να αποβεί κυρίαρχος. Αλλά και στην Ευρώπη, η αύξηση της ανεργίας και η επικράτηση των πολιτικών λιτότητας, έχουν δώσει μια νέα ώθηση στην ανάπτυξη μορφών ΚΑΟ, που ολοκληρώνονται συχνά με την επέκταση των διαφόρων εκδοχών τοπικών εναλλακτικών νομισμάτων, διαμορφώνοντας νησίδες αλληλέγγυας οικονομίας, οι οποίες σε αξιοπρόσεκτο βαθμό διαφοροποιούνται από το κυρίαρχο μοντέλο, ή ισχυρίζονται (Mondragon στη χώρα των Βάσκων) οτι συγκροτούν έναν εναλλακτικό ως προς τον καπιταλισμό τρόπο παραγωγής. Οι υποταγμένες στην κρατική πολιτική οργανώσεις κοινωνικής οικονομίας συνεχίζουν να υπάρχουν, αλλά δεν αποτελούν το πλειοψηφικό ρεύμα στο χώρο των πρωτοβουλιών με κοινωνικό σκοπό, ακόμα και στην Ελλάδα.

Η νεοφιλελεύθερη διαχείριση έχει σχεδιάσει και υλοποιήσει την έξοδο από το πρότυπο που βασίστηκε στο φορντιστικό συμβόλαιο, επιδιώκοντας και επιτυγχάνοντας σε μεγάλο βαθμό την κοινωνική αδρανοποίηση ενός μεγάλου μέρους του κόσμου της εργασίας. Η κυρίαρχη κοινωνική συμμαχία, που συσπειρώνει ένα σημαντικό (ανάλογα με τη χώρα) τμήμα των μεσαίων στρωμάτων, τα οποία αποδέχονται όμως - όταν δεν υποστηρίζουν μαχητικά - την φτωχοποίηση και κοινωνική περιθωριοποίηση ενός μεγάλου τμήματος του κόσμου της εργασίας, παραμένει με αυτό τον τρόπο ηγεμονική. Οι πρωτοβουλίες κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας αποτελούν στην πραγματικότητα μορφές κινηματικών προσπαθειών αναδιοργάνωσης του αποκλεισμένου πληθυσμού, οι οποίες έρχονται σε μεγάλο βαθμό να αντικαταστήσουν τις συνδικαλιστικές οργανώσεις του φορντιστικού προτύπου. Είναι νέου τύπου λαϊκές οργανώσεις, που δεν επιδιώκουν μόνο να διαπραγματευθούν (με την κυρίαρχη συμμαχία) ζητώντας πόρους, νέες νομοθετικές ρυθμίσεις και νέες πολιτικές, αλλά και να διαμορφώσουν νέες κατευθύνσεις στα επίπεδα της παραγωγής, της προσφοράς υπηρεσιών, της θεσμικής (δημοκρατικής) λειτουργίας και του καθορισμού των αμοιβών και των παροχών, θέτοντας τις βάσεις για ένα νέο αναπαραγωγικό πρότυπο.

Οι πρωτοβουλίες της ΚΑΟ αποτελούν προνομιακή μορφή οργάνωσης του λαϊκού κινήματος, καθώς δεν πρόκειται να επιστρέψουμε στον καπιταλισμό των μεγάλων συγκεντρώσεων μισθωτών σε επιχειρήσεις, ενώ οι σημερινές συνδικαλιστικές οργανώσεις είτε είναι σημαντικά αποδυναμωμένες, είτε έχουν στις περισσότερες περιπτώσεις επιλέξει την χωρίς αποτέλεσμα διεκδίκηση των παλαιών συνθηκών από την κυρίαρχη κοινωνική συμμαχία, ή σε ορισμένες περιπτώσεις ακόμα και την ένταξη σε αυτήν. Παρά το γεγονός οτι ο χώρος των ΚΑΟ εγκαθιδρύει και αναπτύσσει μετακαπιταλιστικές μορφές δράσης και οργάνωσης, δεν σημαίνει οτι είναι εξασφαλισμένη μια διαδικασία διόγκωσης του χώρου αυτού που έχει τη δυνατότητα να περιθωριοποιήσει τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής. Σημαίνει όμως οτι η ΚΑΟ μπορεί και πρέπει να είναι στο μέλλον η κυρίαρχη μορφή της λαϊκής κινηματικής δράσης, η οποία θα συγκροτεί ένα νέο “αντικαπιταλιστικό” πρότυπο και ένα νέου τύπου κοινωνικό συμβόλαιο (βασισμένο σε μια νέα κοινωνική συμμαχία στην οποία θα ενταχθούν τμήματα των μεσαίων στρωμάτων), ενώ θα συνυπάρχει για μια ιστορική φάση με άλλους τρόπους παραγωγής.

3. Η κρίση και οι μορφές Κοινωνικής και Αλληλέγγυας Οικονομίας στην Ελλάδα

Οι πρωτοβουλίες αλληλεγγύης στην Ελλάδα της κρίσης, οι οποίες αποτελούν μορφές Κοινωνικής και Αλληλέγγυας Οικονομίας όπως αναπτύχθηκαν στις ειδικές ελληνικές συνθήκες, επιδιώκουν να αντιμετωπίσουν καταστάσεις επείγουσες, ταχύτατα εξελισσόμενες, αλλά και πρωτόγνωρες στον βιομηχανικό κόσμο. Συγχρόνως αναλαμβάνουν ρόλους που δεν έχουν στην πραγματικότητα συμπληρωματικό χαρακτήρα σε σχέση με υπάρχουσες πολιτικές, αλλά έχουν έντονα “συντακτικό” χαρακτήρα (αναδεικνύοντας την ανάγκη για ουσιαστικές θεσμικές και διαρθρωτικές αλλαγές) ως προς τις μορφές και τους στόχους τους, που εκδηλώνεται άμεσα ή είναι από τώρα ορατός. Τα κοινωνικά ιατρεία (ως πρωτοβάθμια φροντίδα) έρχονται να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα των ανασφάλιστων, αλλά εκ των πραγμάτων διεκδικούν την επέκταση της δωρεάν φροντίδας στην τριτοβάθμια υγεία και τη γενικότερη αναμόρφωση της δομής και της χρηματοδότησης του συστήματος. Τα δίκτυα “χωρίς μεσάζοντες”, αλλά και τα κοινωνικά παντοπωλεία των δήμων, ή τα συσσίτια, επιδιώκουν να δημιουργήσουν νέες μεθόδους συναλλαγής καταναλωτών και παραγωγών, ή νέες εκδοχές κοινωνικής πρόνοιας σε τοπικό επίπεδο, που απαιτούν ριζικές αλλαγές σε οτι αφορά τις κατανομές των εισοδημάτων. Τα παράλληλα νομίσματα και οι τράπεζες χρόνου επιτρέπουν συναλλαγές εκτός του συστήματος της αγοράς. Η ανάληψη εγκαταλειμμένων παραγωγικών εγκαταστάσεων από εργαζόμενους ή ανέργους, ή η δημιουργία συνεταιρισμών σε νέες δραστηριότητες, καλούνται να αποτελέσουν σημαντικές άν όχι καθοριστικές διαδικασίες στο πλαίσιο της παραγωγικής ανασυγκρότησης.

Αυτή η ορατή δυναμική των μορφών ΚΑΟ που αναπτύσσονται στην Ελλάδα, η οποία είναι υπαρκτή παρά τον περιορισμένο βαθμό ανάπτυξής τους, είναι συνάρτηση της σοβαρότητας της ελληνικής κρίσης στο κοινωνικό και παραγωγικό επίπεδο. Πέρα από τα πρωτοφανή για τον βιομηχανικό κόσμο αρνητικά μεγέθη που αφορούν την ανεργία, την πτώση της εγχώριας παραγωγής, την αποεπένδυση στον παραγωγικό τομέα, έχουμε αφενός την απουσία της οποιασδήποτε αναπτυξιακής προοπτικής από μερίδες του κεφαλαίου, και πόσο μάλλον ενός αναπτυξιακού σχεδίου, αλλά και τη συστηματική φυγή των κεφαλαίων (όχι των αποταμιευτών αλλά των κεφαλαιούχων) προς τις τράπεζες άλλων χωρών. Στην πραγματικότητα η συζήτηση των συστημικών πολιτικών και οικονομολόγων για ανάκαμψη και ανάπτυξη, την ίδια στιγμή που καταστρέφεται επίσης τόσο η κοινωνική, όσο και η γνωσιακή υποδομή της χώρας, δεν αφορά παρά μεμονωμένες και ευκαιριακές περιπτώσεις εκμετάλλευσης δυνατοτήτων κερδοφορίας, σε μια παραγωγική και κοινωνική έρημο. Η αποδοχή αυτής της προοπτικής από την οικονομική και πολιτική ελίτ φαίνεται καθαρά και από το γεγονός οτι ο στόχος μιας στοιχειώδους φροντίδας των πλατιών κοινωνικών κατηγοριών που πλήττονται από τις μνημονιακές πολιτικές, αλλά ακόμα και ο στόχος της εξυπηρέτησης του χρέους, θυσιάζονται προς όφελος της εξασφάλισης κερδών και προσόδων για την κυρίαρχη κοινωνική συμμαχία, μέσω των καταστροφικών εισοδηματικών πολιτικών και της ανοχής της εκτεταμένης φοροδιαφυγής και φοροαποφυγής.

Ενώ είναι αναγκαίες και επείγουσες η προώθηση και υποστήριξη της ανάπτυξης όλων των μορφών ΚΑΟ, χρειάζεται παράλληλα, στις συνθήκες που περιγράφηκαν προηγουμένως, να ενταχθούν αυτές οι δραστηριότητες σε πολιτικά σχέδια, να στηριχθούν σε ευρύτερες κοινωνικές συμμαχίες, και να βασιστούν σε υπαρκτούς ή νέους θεσμικούς παράγοντες σε τοπικό ή εθνικό επίπεδο:

- Τα Κοινωνικά Ιατρεία δεν αποτελούν απλώς πρωτοβουλίες συμπλήρωσης του συστήματος υγείας, αλλά κινηματικές δράσεις με προσανατολισμό την εξασφάλιση δωρεάν υπηρεσιών υγείας για όλους. Ενώ είναι σημαντικό να επεκταθούν τέτοιες πρωτοβουλίες σε μέρη όπου δεν υπάρχουν ακόμα, είναι αναγκαίο να συνδεθεί η δράση και οι στόχοι τους με τις κινητοποιήσεις των εργαζομένων στην δευτεροβάθμια υγεία, και επομένως να διαμορφωθεί ένα ευρύ κοινωνικό μέτωπο και ένα πολιτικό σχέδιο για το σύστημα υγείας, τη διάρθρωσή και τη χρηματοδότησή του.

- Οι αγορές “χωρίς μεσάζοντες”, που έχουν θέσει τις βάσεις για τη διαπραγμάτευση μεταξύ των οργανώσεων καταναλωτών και των παραγωγών, μπορούν να επεκταθούν και να θεσμοθετηθούν ως ένα νέο δίκτυο διάθεσης αγροτικών προϊόντων, σε χαμηλότερες τιμές, με τη δυνατότητα των οργανώσεων καταναλωτών να επηρεάζουν τόσο τις τιμές, όσο και την ποιότητα των προϊόντων, αλλά και τις κατηγορίες των αγαθών που παράγονται. Είναι επομένως δυνατό να υπηρετήσουν αυτές οι οργανώσεις, και αυτές οι πρακτικές, το στόχο της ευρύτερης διάδοσης αγροτικών προϊόντων σε χαμηλές τιμές, όπως και τους στόχους της στρατηγικής ανασυγκρότησης της αγροτικής παραγωγής.

- Τα τοπικά παράλληλα μέσα συναλλαγής (εναλλακτικά νομίσματα) έχουν αποδειχθεί σε όλο τον κόσμο ισχυρά εργαλεία για την αναζωογόννηση τοπικών οικονομιών. Υπάρχει στην Ελλάδα μια εμπειρία σε αυτό τον τομέα, που θα μπορούσε να αξιολογηθεί, για να αξιοποιηθεί ευρύτερα αυτό το μέσο κάλυψης των αναγκών του πληθυσμού, σε συνδυασμό με τη μείωση της ανεργίας. Η εμπλοκή της τοπικής αυτοδιοίκησης και θεσμών όπως τα περιφερειακά πανεπιστήμια και οι φορείς άσκησης σε περιφερειακό επίπεδο των αναπτυξιακών πολιτικών, θα μπορούσε να οδηγήσει αφενός στον καλύτερο σχεδιασμό τέτοιων εγχειρημάτων, και να διαμορφώσει ένα κλίμα εμπιστοσύνης που είναι απαραίτητο για την αποτελεσματική χρήση παράλληλων μέσων συναλλαγής.

- Η ανάληψη πρωτοβουλιών από συνεταιρισμούς στους τομείς της αγροτικής ή μεταποιητικής παραγωγής, ή της προσφοράς υπηρεσιών, αποτελεί σήμερα ένα προνομιούχο πεδίο για την ανασυγκρότηση της οικονομικής δραστηριότητας, και τη συμπλήρωση της αναιμικής ιδιωτικής επιχειρηματικότητας. Μέρος αυτών των πρωτοβουλιών μπορεί να είναι η επαναλειτουργία δραστηριοτήτων που έχουν κλείσει, ή βρίσκονται σε διαδικασία πτώχευσης. Αυτός ο απαραίτητος προσανατολισμός της προσπάθειας για την παραγωγική και κοινωνική ανασυγκρότηση, απαιτεί να πάρει διαστάσεις η κινητοποίηση για την προσαρμογή του θεσμικού πλαισίου, αλλά και να συστηματοποιηθεί από τους θεσμούς επεξεργασίας και άσκησης πολιτικών (που υπάρχουν ήδη, ή μπορεί να προκύψουν μέσα από κινηματικές διαδικασίες) η διαμόρφωση κλαδικών και τοπικών σχεδίων όπου είναι αναγκαίο να ενταχθούν τα συνεταιριστικά εγχειρήματα, όταν η ανάπτυξή τους λαμβάνει σημαντικές διαστάσεις. Η δημιουργία δομών υποστήριξης και προσανατολισμού των συνεταιριστικών πρωτοβουλιών, ώστε να εντάσσονται στον κλαδικό ή τοπικό σχεδιασμό, είναι επίσης αναγκαία.

4. Επίλογος

Η υποστήριξη της Κοινωνικής και Αλληλέγγυας Οικονομίας και της κινηματικής δυναμικής που εμπεριέχει, δεν αποτελεί τη μόνη κατεύθυνση που μπορεί να ακολουθήσει η στρατηγική της ανασυγκρότησης: είναι μια κατεύθυνση που θα πρέπει να συνδυαστεί με την αναμόρφωση του δημόσιου τομέα, αλλά και με την αξιοποίηση της ιδιωτικής επιχειρηματικότητας που μπορεί να ενταχθεί στο σχέδιο ανασυγκρότησης της οικονομίας και της κοινωνίας. Η ΚΑΟ αποτελεί επιπλέον έναν ισχυρό παράγοντα μεταβολής του συσχετισμού δυνάμεων προς όφελος των λαϊκών τάξεων, επιτάχυνσης των διαδικασιών δημιουργίας θέσεων εργασίας και αύξησης της παραγωγής, και προσφοράς έμπρακτων παραδειγμάτων για τη δυνατότητα μετάβασης στην οικονομία των αναγκών.

Ενώ μπορεί η Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία να θεωρηθεί προάγγελος ενός νέου τρόπου παραγωγής, η εμπειρία της Λατινικής Αμερικής δείχνει ότι ενυπάρχει και αναπτύσσεται σε καπιταλιστικούς κοινωνικούς σχηματισμούς ακόμα κι όταν λαμβάνει έντονα ριζοσπαστικά χαρακτηριστικά. Η ικανότητα της νεοφιλελεύθερης διαχείρισης να συγκροτήσει - όπως σήμερα στην Ελλάδα - μια συμμαχία κεφαλαίου και μεσαίων στρωμάτων, που ελέγχει πόρους και θεσμούς με διεθνή υποστήριξη, προσφέρει τη δυνατότητα στη συμμαχία αυτή να περιθωριοποιήσει τις λαϊκές τάξεις και να τις κρατήσει σε απόσταση από τις βασικές πολιτικές επιλογές, ακόμα κι όταν οι τάξεις αυτές κατορθώνουν να οργανωθούν και να αποσπάσουν ένα μέρος των διαθέσιμων δημόσιων πόρων. Η ιστορική νίκη του νεοφιλελευθερισμού απέναντι στα οργανωμένα λαϊκά κινήματα δεν μπορεί να ανατραπεί οριστικά από τη μία μέρα στην άλλη. Αλλά οι λαϊκές τάξεις δεν δίνουν μόνο τη μάχη της επιβίωσης, καθώς έχουν τις γνώσεις και τις γνωστικές ικανότητες να παλαίψουν για την κατάκτηση του ελέγχου των μέσων παραγωγής και την ανασυγκρότηση των θεσμών οργάνωσης της παραγωγής και της κοινωνίας. Αυτός είναι ο στρατηγικός ρόλος των μορφών της Κοινωνικής και Αλληλέγγυας Οικονομίας.

[ΠΛΡ 15-10-2013]