Οι διαστάσεις της κρίσης και το περιεχόμενο των ανατροπών

( Ομιλία στο Φεστιβάλ της Νεολαίας του Συνασπισμού, 3-10-2010)

1. Οι διαστάσεις της κρίσης

Η εμπειρία που ζούμε με τη συνέχιση και κλιμάκωση των πολιτικών του Μνημονίου, δείχνει οτι έχουμε μπεί σε μια περίοδο που χαρακτηρίζεται από τη συνεχή ένταση των κοινωνικών συγκρούσεων. Όλες οι πλευρές της κρίσης, μεταφράζονται σε συστηματικές προσπάθειες να μεταφερθεί το κόστος των αδιεξόδων του καπιταλιστικού συστήματος, στους πλέον αδύναμους, σε αυτούς που ζούν με ένα μισθό, με την εργασία τους, σε αυτούς δηλαδή που παράγουν τον πλούτο. Όλα δείχνουν οτι η πολύπλευρη κρίση δεν είναι παρωδική, οτι η αντιμετώπισή της απαιτεί ριζικές ανατροπές, οτι δεν αρκεί να διεκδικήσουμε κατακτήσεις του παρελθόντος, αλλά χρειάζεται να επιβληθούν μέσα από τους κοινωνικούς αγώνες νέες μορφές παραγωγής, κατανομής του πλούτου και κοινωνικής αλληλεγγύης.

α. Η μια διάσταση της κρίσης είναι αυτή που αφορά την αναπαραγωγή του οικονομικού συστήματος. Το νεοφιλελεύθερο μοντέλο που κυριάρχησε τα τελευταία τριάντα χρόνια, βασίστηκε στην επιδείνωση της θέσης της εργασίας, στην αύξηση με κάθε μέσο της κερδοφορίας των επιχειρήσεων και την κυριαρχία του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου. Η διαχείριση της υπερχρέωσης των οικονομιών πραγματοποιείται με την επιβεβαίωση αυτού του μοντέλου, μια διαχείριση που δεν μπορεί παρά να οδηγήσει σε μια μακρά περίοδο στασιμότητας κατά την οποία θα συνεχίζεται η αναδιανομή του πλούτου προς όφελος των ισχυρών και η αποδόμηση του συστήματος κοινωνικής προστασίας. 

β. Η δεύτερη διάσταση της σημερινής κρίσης είναι η καλπάζουσα δυναμική της κλιματικής αλλαγής. Η δυναμική αυτή είναι η μεγαλύτερη απειλή που υπήρξε ποτέ για τις ανθρώπινες κοινωνίες, που πλήττει και θα πλήξει τους αδύναμους πληθυσμούς, και στο βαθμό που δεν θα αντιμετωπιστεί θα ενισχύσει τους μηχανισμούς αναδιανομής πλούτου προς όφελος των ανώτερων εισοδηματικών τάξεων που θα επιδιώκουν να προστατευθούν. Δεν μπορεί να υπάρξει πλεόν στρατηγική κοινωνικής αλληλεγγύης χωρίς να περιλαμβάνει κατά προτεραιότητα μια στρατηγική άμβλυνσης και αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής.

γ. Η τρίτη διάσταση της κρίσης είναι η λυσσαλέα προσπάθεια των πολιτικών και οικονομικών ελίτ να αναστείλουν την άνοδο του μορφωτικού επιπέδου και της γνωστικής ικανότητας των πληθυσμών. Να αποδυναμώσουν τα εκπαιδευτικά συστήματα, να αμφισβητήσουν το δημόσιο χαρακτήρα τους, να μεταφέρουν την έρευνα από το δημόσιο στον ιδιωτικό τομέα. Με αυτό τον τρόπο, και με την εξίσου συστηματική προσπάθεια εξατομίκευσης της διανοητικής εργασίας και εγκατάστασης της ευελιξίας και της ανασφάλειας στην αγορά εργασίας, επιδιώκουν να ελέγξουν και να περιορίσουν τον δυναμισμό της μαζικής διανοητικότητας η οποία χαρακτηρίζει την κοινωνία μας. Προσπαθούν να εμποδίσουν την παραγωγή γνώσης και την αξιοποίηση της με κοινωνικά κριτήρια, την ορθολογική παρέμβαση των κοινωνικών κινημάτων.

2. Τα πεδία των ανατροπών

Η συνύπαρξη των πολλών διαστάσεων της κρίσης οδηγεί στην ανάγκη αλλά και στην ευκαιρία για ριζικές ανατροπές σε πολλά πεδία.

α. Η συνειδητοποίηση της απειλής που αποτελεί η δυναμική της κλιματικής αλλαγής, τόσο για το περιβάλλον, όσο και για τις συνθήκες ζωής της πλειοψηφίας του πληθυσμού, απαιτεί να αντιστραφεί η ως τώρα προσέγγιση των θεμάτων αυτών. Οι πολιτικές για την προστασία του περιβάλλοντος δεν είναι το αποκορύφωμα της καπιταλιστικής ανάπτυξης. Πρέπει να θέτουν τα όρια πέρα από τα οποία δεν είναι δυνατόν να ξοδεύονται και να σπαταλώνται οι φυσικοί πόροι. Η προστασία της ζωής πάνω στον πλανήτη και η αποκατάσταση της διαθεσιμότητας των φυσικών πόρων πρέπει να αποτελέσει το πρώτο κριτήριο για το σχεδιασμό της μελλοντικής ανάπτυξης.

β. Η κοινωνική αλληλεγγύη, η καταπολέμηση της ανεργίας, η προσφορά κοινωνικών υπηρεσιών, δεν μπορεί πλέον να είναι τα αποτελέσματα της μεγέθυνσης του εθνικού προϊόντος, αλλά να αποτελούν εκ των προτέρων στόχους για τη διαμόρφωση του μοντέλου ανάπτυξης.

γ. Όταν η προστασία του περιβάλλοντος και η κοινωνική αλληλεγγύη τίθενται ως προαπαιτούμενα χαρακτηριστικά, η οικονομία δεν μπορεί πλέον να βασίζεται στην κερδοφορία των ιδιωτικών επιχειρήσεων και τη συσσώρευση κεφαλαίου. Πρέπει να εγκαταλείψει την καπιταλιστική λογική υιοθετώντας νέες λογικές σχεδιασμού με αφετηρία τις υπάρχουσες ανάγκες. Λογικές σχεδιασμού οι οποίες θα υιοθετήσουν νέες επιλογές σχετικά με την κατανομή του εισοδήματος και του πλούτου, τον καταμερισμό κατανάλωσης και επενδύσεων, υλικής παραγωγής και υπηρεσιών.

δ. Δεν μπορούμε να επιστρέψουμε σε μια οικονομία όπου η συνεχής μεγέθυνση, ικανοποιεί ή θα ικανοποιήσει κάποια στιγμή τις κοινωνικές ανάγκες, μέσω ενός νέου συμβολαίου κεφαλαίου και εργασίας. Χρειαζόμαστε να εφεύρουμε νέες κατανομές πόρων, νέες ισορροπίες μεταξύ αιτημάτων και αναγκών, μεταξύ σημερινών και μελλοντικών δαπανών. Για να πραγματοποιηθεί αυτή η μεγάλη αναμόρφωση πρέπει να εκφραστούν όλες οι κοινωνικές διεκδικήσεις και προτάσεις, να οικοδομηθούν μέσα στην κοινωνία νέες συμφωνίες, να περάσει ο σχεδιασμός των χαρακτηριστικών της οικονομίας από την επανεφεύρεση ενός δημοκρατικού προγραμματισμού. Η πολιτική πρέπει να επεκταθεί στη βάση της κοινωνίας. Από κεί θα ξεκινήσει η ανασύνθεση μιας συνολικής πρότασης, και η προβολή της στην κεντρική πολιτική σκηνή.

ε. Μια τέτοια αναμόρφωση θα βασιστεί σε ένα δημόσιο εκπαιδευτικό σύστημα για όλους, σε ένα αναπτυγμένο δημόσιο σύστημα ερευνητικών ιδρυμάτων, και σε κοινωνικές πρωτοβουλίες στον τομέα της έρευνας και της προγραμματικής επεξεργασίας. Πρός όφελος της συμμετοχής των εργαζομένων και των πολιτών σε δημοκρατικές διαδικασίες, αλλά και προς όφελος της άνθησης προτάσεων για καινοτομίες στον επιστημονικό, τεχνολογικό, θεσμικό και κοινωνικό τομέα.

3. Τα μέτωπα και η μέθοδος πάλης

Στην Ελλάδα όπως και στις άλλες χώρες που βρίσκονται αντιμέτωπες με το πρόβλημα του υψηλού χρέους, είναι ιδιαίτερα έντονη η διαδικασία αποδόμησης των οικονομικών και κοινωνικών ισορροπιών που χαρακτήριζαν το παλιό αναπτυξιακό μοντέλο, το μοντέλο αναφοράς του παρελθόντος: της ισορροπίας στην κατανομή του εισοδήματος, του συστήματος προστασίας της εργασίας, του κράτους πρόνοιας, ακόμα και της σχέσης υλικής παραγωγής και υπηρεσιών, και της διεθνούς ένταξης της οικονομίας. 

Σε όλους αυτούς τους τομείς χρειάζεται να διαμορφωθούν νέες ισορροπίες και να υπάρξουν νέες επιλογές. Δεν μπορεί να αποκλείσει κανείς οτι είναι δυνατόν υπό την πίεση των κοινωνικών αγώνων να γίνουν κάποιες υποχωρήσεις από την πλευρά των κυβερνήσεων σε αυτούς τους τομείς, σε εθνικό ή και ευρωπαϊκό επίπεδο. Η σοβαρότητα όμως όλων των διαστάσεων της κρίσης δείχνει οτι με κανέναν τρόπο δεν μπορούμε να διαβλέψουμε μια συνολική ανανέωση του καπιταλιστικού μοντέλου που θα αποκαθιστούσε αυτές τις ισορροπίες. 

Η ρεαλιστική διέξοδος είναι σήμερα μια αφύπνηση της κοινωνίας, μια παρέμβαση κοινωνικών κινημάτων που θα εξετάσουν τους τρόπους με τους οποίους μπορούν να συνδυαστούν οι διαθέσιμοι οικονομικοί πόροι, τα όρια που θέτει η προστασία των φυσικών πόρων, οι κοινωνικές ανάγκες και οι παρούσες και μελλοντικές παραγωγικές δυνατότητες. 

α. Το ζήτημα της κατανομής του πλούτου και των εισοδημάτων είναι ταυτοχρόνως διεθνές και εθνικό, αφορά το πρόβλημα του δημοσίου (αλλά και του ιδιωτικού) χρέους αφενός και την ανακατανομή του εισοδήματος μέσω της φορολογίας αφετέρου. 

Η διαγραφή μέρους του δημοσίου χρέους αποτελεί ένα ισχυρό μέσο. Είναι προφανές όμως οτι μπορεί να είναι το αποτέλεσμα ενός συσχετισμού δυνάμεων προς όφελος των δημοσίων οικονομικών, αλλά και το προϊόν μιας διαδικασίας ελεγχόμενης πτώχευσης προς όφελος των τραπεζών. 

Έως τη στιγμή που θα υπάρξει ένας συσχετισμός δυνάμεων σε ευρωπαϊκό και σε εθνικό επίπεδο υπέρ της διαγραφής του χρέους, υπάρχει η δυνατότητα άντλησης πόρων σε εθνικό επίπεδο μέσω της αύξησης της φορολογίας των ανώτερων εισοδημάτων, της πολυτελούς κατανάλωσης και της μεγάλης ακίνητης περιουσίας, όπως και μέσω της φορολόγησης των επιχειρηματικών κερδών.

Η ανακατανομή εισοδήματος προς όφελος των δημοσίων οικονομικών πρέπει να συνοδευτεί από κινητοποιήσεις και αιτήματα για αύξηση των πόρων για την υγεία, την κοινωνική ασφάλιση, την προστασία της εργασίας και την εκπαίδευση. Από κινητοποιήσεις πολιτών και εργαζομένων που θα προσδιορίσουν ταυτοχρόνως την αποτελεσματικότητα και την ποιότητα των υπηρεσιών αυτών, που θα εγκαθιδρύσουν επίσης τον κοινωνικό έλεγχο επί των δραστηριοτήτων των κοινωνικών υπηρεσιών.

β. Και στον τομέα του περιβάλλοντος είναι ανάγκη να συνδυαστεί η εξεύρεση πόρων, με τον προσδιορισμό των αναγκών και τον σχεδιασμό των στόχων. Η κυβερνητική πολιτική χαρακτηρίζεται από ανεπαρκείς επιδιώξεις και αναμονή της δραστηριοποίησης της ιδιωτικής επιχειρηματικότητας στην “πράσινη οικονομία”. Ο τομέας πολιτικών που αφορά την “άμβλυνση και αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής”, πρέπει να περιλαμβάνει τη δραστική μείωση της χρήσης ορυκτών καυσίμων, την εξοικονόμηση ενέργειας, την προστασία και αποκατάσταση φυσικών πόρων, αλλά και την προστασία πληθυσμών από αλλαγές στις συνθήκες ζωής και παραγωγής. 

Πολλές κατηγορίες δραστηριοτήτων εμπλέκονται: η παραγωγή ενέργειας, οι συγκοινωνίες και μεταφορές, οι υδάτινοι πόροι, τα δάση, η ανακύκλωση, η προστασία από πλημμύρες, ή από την άνοδο των θαλάσσιων υδάτων. Η χάραξη πολιτικών και η επιλογή στόχων είναι σε διεθνές επίπεδο τα αντικείμενα επιστημονικών επεξεργασιών και κινηματικών διεκδικήσεων και προτάσεων. Δεν υπάρχει άλλη οδός για την επιλογή στόχων και την προβολή προτάσεων, από τη δραστηριοποίηση των τοπικών κοινωνιών, από την εμπλοκή των ίδιων των πολιτών στον προσδιορισμό των αναγκών και των μέσων.

γ. Σχετικά με την παραγωγική δραστηριότητα τρία ζητήματα πρέπει να τεθούν και να αντιμετωπιστούν: η επέκταση της υλικής παραγωγής ώστε να αποκατασταθεί η ισορροπία στις διεθνείς συναλλαγές, η εξασφάλιση απασχόλησης σε ανέργους και σε εργαζόμενους επιχειρήσεων που κλείνουν, η στήριξη της καινοτομίας και της αύξησης της παραγωγικότητας. 

Χρειάζονται κλαδικές πολιτικές σε συνδυασμό με τον σχεδιασμό των δραστηριοτήτων σε περιφερειακό και τοπικό επίπεδο. Χρειάζεται να υποστηριχθεί (και κινηματικά) η κοινωνική οικονομία ώστε να υπάρξουν πρωτοβουλίες απο την πλευρά ανέργων ή εργαζομένων σε επιχειρήσεις που έχουν κλείσει, και να υποστηριχθεί επίσης η μικρή και μεσαία επιχειρηματικότητα που ανταποκρίνεται στις επιλογές του περιφερειακού σχεδιασμού. Να δραστηριοποιηθούν τα ερευνητικά και εκπαιδευτικά ιδρύματα σε σχέση με τις ανάγκες των περιφερειακών και τοπικών οικονομιών, και να δημιουργηθούν δημόσιες δομές στήριξης της καινοτομίας σε όλες τις κατηγορίες επιχειρήσεων.

δ. Σε μια κοινωνία όπου χρειάζεται ο εξορθολογισμός της ανάπτυξης, ο σχεδιασμός μιας μεγάλης μεταμόρφωσης προς όφελος του περιβάλλοντος και των ανθρώπων, η υποστήριξη της δημοκρατίας στα κοινωνικά κινήματα, η υποστήριξη της καινοτομίας σε όλους τους τομείς, η εκπαίδευση και η έρευνα απαιτούν πόρους και νέες προσεγγίσεις. 

Η πρόσβαση των νέων στην τριτοβάθμια εκπαίδευση πρέπει να γενικευθεί. Για να είναι ρεαλιστική μια τέτοια προοπτική χρειάζεται μια πραγματικά δωρεάν παιδεία, αλλά και η οικονομική υποστήριξη των νέων που προέρχονται από φτωχές οικογένειες και είναι σήμερα αναγκασμένοι να αναζητούν μια θέση εργασίας. Η χρηματοδότηση της έρευνας πρέπει όχι μόνο να αυξηθεί, αλλά και να κατευθυνθούν οι πόροι αυτοί σε δημόσια ή κοινωνικού χαρακτήρα ιδρύματα. Είναι αναγκαίο να συνεργαστούν οι εκπαιδευτικοί και οι φοιτητές με τα κοινωνικά κινήματα για να προβληθούν και να καλυφθούν ερευνητικές πρωτοβουλίες που μπορούν να στηρίξουν αυτά τα κινήματα.

4. Επίλογος

Είναι επομένως αναγκαίο να ωθήσουμε προς τη διαμόρφωση μιας νέας πολιτικής κουλτούρας. 

Να τροφοδοτηθεί η πολιτική συζήτηση από τα αιτήματα και τις προτάσεις στη βάση της κοινωνίας. 

Να ξεπεραστεί η αμυντική διεκδίκηση παλαιών κεκτημένων ή προνομίων. 

Να γίνουν οι διεκδικήσεις επιθετικές και να αποκτήσουν προγραμματικά χαρακτηριστικά, με στόχο την ανανέωση του θεσμικού πλαισίου της αλληλεγγύης.

Να οικοδομηθούν νέες κοινωνικές συμμαχίες, ικανές να ξεπεράσουν τις ιεραρχίες του παρελθόντος και τον καταμερματισμό που επέβαλε η νεοφιλελεύθερη διαχείριση.