Αλληλέγγυα οικονομία και παραγωγική ανασυγκρότηση στην Ελλάδα σήμερα

Το ζήτημα της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας έχει ενταχθεί τα τελευταία χρόνια στην κοινωνική πρακτική, τον πολιτικό λόγο και τη δημόσια συζήτηση, από πολλές απόψεις:

Α. Ένα αυθόρμητο κύμα αλληλέγγυων δομών ήλθε να απαντήσει στη ραγδαία επιδείνωση των συνθηκών διαβίωσης μεγάλων τμημάτων του πληθυσμού. Παράλληλα με αυτές τις εθελοντικές δραστηριότητες ξεκίνησαν πρωτοβουλίες συνεταιριστικές νέων κυρίως ανθρώπων, με σκοπό τον βιοπορισμό. Και τα  δύο αυτά είδη κινηματικών διαδικασιών, που σύμφωνα με όλους τους διεθνείς ορισμούς ανήκουν στο χώρο της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας, εγκαινίασαν πρακτικές που συνδέουν τη συλλογική δράση με την κάλυψη κοινωνικών αναγκών και την άμεση δημοκρατική λειτουργία των δομών, που εμφανίζουν δηλαδή τα χαρακτηριστικά μιας άλλης οικονομίας.

Β. Οι άνθρωποι των κινημάτων και της Αριστεράς, αυτοί που παρακολουθούν εδώ και καιρό τα παγκόσμια και ευρωπαϊκά φόρα, συνειδητοποίησαν οτι αυτή η νέα κοινωνική εφευρετικότητα αποτελεί στην Ελλάδα την εκδήλωση ενός διεθνούς κινήματος αλληλέγγυας οικονομίας, το οποίο αναπτύχθηκε στη Λατινική Αμερική αλλά και στην Ευρώπη παράλληλα με την επέκταση του νεο-φιλελευθερισμού και στη συνέχεια το ξέσπασμα της κρίσης. Ενός κινήματος που παντού συνδυάζει έναν φανερό κοινωνικό ριζοσπαστισμό, ο οποίος επιτυγχάνει όμως μια θεσμική αναγνώριση. Έχουμε να κάνουμε με μια νέα μορφή κινηματικής οργάνωσης, που συγκροτείται απέναντι στον καπιταλισμό, για να του αντισταθεί και όταν είναι δυνατό να αποσπάσει πόρους, δικαιώματα, περιοχές δραστηριοτήτων.

Γ. Πολύ γρήγορα οι δυνατότητες ανάπτυξης δομών αλληλέγγυας οικονομίας, αλλά και η αξιοποίηση της κινηματικής δυναμικής τους, συνδέθηκε αναγκαστικά στην Ελλάδα με το ζήτημα της παραγωγικής ανασυγκρότησης. Η κρίση και η διαχείρισή της στην Ελλάδα, δεν οδήγησαν μόνο σε δραματική επιδείνωση κοινωνικών προβλημάτων, καθώς κατέρρευσε η παραγωγική δομή της χώρας και οδηγήθηκε σε αποσύνθεση ο κορμός της ελληνικής καπιταλιστικής οικονομίας, για να αντικατασταθεί από εξυπηρετήσεις ολιγαρχών και ελάχιστων προβληματικών ξένων επενδυτών. Η προοπτική της ανάπτυξης μιάς άλλης οικονομίας, που είναι το αποτέλεσμα της δραστηριοποίησης της κοινωνίας, για να καλυφθούν ανάγκες, να δημιουργηθούν θέσεις εργασίας και να εγκαθιδρυθούν συλλογικές κοινωνικές και παραγωγικές πρακτικές, είναι μέρος του σχεδίου της ανασυγκρότησης: στο πρόγραμμα του ΣΥΡΙΖΑ η κοινωνική και αλληλέγγυα οικονομία καταλαμβάνει πρωτεύουσα θέση σχετικά με τη δραστική μείωση της ανεργίας.

Δ. Από τον χώρο του ΣΥΡΙΖΑ έγινε επίσης κατανοητή και η ανάγκη θεσμικών καινοτομιών για την υποστήριξη της αλληλέγγυας οικονομίας. Η δημιουργία της “Αλληλεγγύης για όλους”, με πόρους από τις εθελοντικές καταβολές των βουλευτών, ξεκίνησε ως μια δομή ενίσχυσης αλληλέγγυων δομών σε όλη την Ελλάδα και επέτρεψε να μπούν οι βάσεις του πρώτου γραφείου υποστήριξης συνεταιριστικών εγχειρημάτων. Διαμορφώθηκαν έτσι τα πρώτα στελέχη που γνωρίζουν το χώρο της αλληλέγγυας οικονομίας και μπορούν να αποτελέσουν τον πυρήνα της αναγκαίας συγκρότησης των νέων θεσμών, των θεσμών που θα στηρίξουν τη δυναμική της αλληλέγγυας οικονομίας, και θα τη συνδέσουν με τη γενικότερη δυναμική της παραγωγικής ανασυγκρότησης.

Ε. Η πρωτοτυπία της ελληνικής περίπτωσης βρίσκεται ακριβώς στο ότι η ανασυγκρότηση του κοινωνικού και του παραγωγικού ιστού πρέπει να περάσει μέσα από την κινηματική αξιοποίηση και την επέκταση της άλλης οικονομίας, αλλά και μέσα από την ευρεία δραστηριοποίηση της κοινωνίας με δημοκρατικές διαδικασίες στη βάση: η μάχη της ανακύκλωσης που διεξάγεται ήδη σε όλη τη χώρα, περνάει στην Αττική από την ενεργοποίηση των τοπικών κοινωνιών μέσω των Δήμων, και σε πολλά μέρη της Ελλάδας από επιτυχημένα συνεταιριστικά εγχειρήματα. Η αλληλέγγυα οικονομία δεν προσφέρει απλώς μια παράλληλη δημοκρατικά οργανωμένη οικονομία απέναντι στην καπιταλιστική, δεν αποτελεί τον “τρίτο τομέα” που καλύπτει τις ελλείψεις της αγοράς και του κράτους. Αποτελεί και θα αποτελέσει αναγκαστικά στις σημερινές συνθήκες το πρότυπο για την εμπλοκή της κοινωνίας στον καθορισμό των κοινωνικών και παραγωγικών αναγκών, στην κάλυψη αυτών των αναγκών, και επομένως στη θεσμική αναγέννηση της χώρας.

Πώς μπορεί να εμπλακεί η αλληλέγγυα οικονομία, με ποιούς στόχους και με ποιά εργαλεία, στην υλοποίηση μιας στρατηγικής ανασυγκρότησης;

Στον τομέα της υγείας, το κίνημα των κοινωνικών ιατρείων, έχει ήδη συνδεθεί με τον πολιτικό στόχο της δωρεάν περίθαλψης για όλους, αλλά συγχρόνως έχει θέσει ζητήματα αποφασιστικής επέκτασης της πρωτοβάθμιας φροντίδας, αλλά και κοινωνικού ελέγχου και διαφάνειας στο σύστημα υγείας συνολικά. Οι εθελοντικές πρωτοβουλίες για τη σίτιση και τη στέγαση αποτέλεσαν την αφετηρία της διαμόρφωσης του προγράμματος του ΣΥΡΙΖΑ για την αντιμετώπιση της ανθρωπιστικής κρίσης, και θα συμβάλουν άμεσα στην ενίσχυση και ανανέωση των προνοιακών πολιτικών, σε κεντρικό και τοπικό επίπεδο.

Υπάρχουν πολλά παραδείγματα “ενάρετων κύκλων της ανασυγκρότησης” όπου μπορεί να ενταχθεί η ανάπτυξη της αλληλέγγυας οικονομίας:

-       Στον τουρισμό: στην αναβάθμιση των προσφερόμενων υπηρεσιών μπορεί να συμβάλει η κινητοποίηση κοινωνικών πρωτοβουλιών για την παραγωγή καινοτόμων προϊόντων στο πλαίσιο μιας στρατηγικής για ποιοτικό λαϊκό πολιτιστικό και περιβαλλοντικό τουρισμό. Σε συνδυασμό με δημόσιες επενδύσεις σε υποδομές και υπηρεσίες, και υποστήριξη ιδιωτικών επενδύσεων και δραστηριοτήτων που εξυπηρετούν αυτή τη στρατηγική,

-       Στην αγροτική παραγωγή και παραγωγή τροφίμων: η υποστήριξη της δημιουργίας μιας νέας γενειάς συνεταιριστικών αγροτικών δραστηριοτήτων (με αξιοποίηση διαθέσιμης γης), ή και μεταποίησης τροφίμων (με αξιοποίηση αργούντος παραγωγικού εξοπλισμού), μπορεί να στοχεύσει, τόσο στην αύξηση της παραγωγής με στόχους την κάλυψη αναγκών και την αύξηση της απασχόλησης, όσο και στην αναβάθμιση των προϊόντων με στόχους την υποκατάσταση εισαγωγών και την αύξηση των εξαγωγών. Και εδώ απαιτείται η δημιουργία δομών υποστήριξης και η επίτευξη ισορροπίας στη σχέση με την ιδιωτική παραγωγική και επιχειρηματική δραστηριότητα,

-       Στην παραγωγή λογισμικού: υπάρχει η δυνατότητα αξιοποίησης του διαθέσιμου ανθρώπινου δυναμικού και των ερευνητικών δραστηριοτήτων για η δημιουργία συνεταιριστικών σχημάτων που θα παράγουν και θα αξιοποιήσουν καινοτομίες με τις οποίες θα καλυφθεί εγχώρια ζήτηση και θα ενισχυθούν εξαγωγικές δραστηριότητες. Η ενίσχυση αυτής της δυνατότητας πρέπει να πάρει μορφές που αφορούν, τόσο την καθαρά επιχειρηματική δράση, όσο και την ανεξάρτητη έρευνα μέσω της δημιουργίας χώρων και δικτυώσεων, και εν μέρει προσφοράς οικονομικών ενισχύσεων, που ευνοούν την ομότιμη παραγωγή και γενικότερα την ανεξάρτητη συλλογική παραγωγή καινοτομιών,

-       Στις κατασκευές: στο χώρο αυτό οι κοινωνικές πρωτοβουλίες μπορούν να αναπτυχθούν σχετικά με τις ενεργειακές και αντισεισμικές αναβαθμίσεις κτιρίων, αλλά και σχετικά με την ανοικοδόμηση εγκαταλειμένων κατοικιών και κτιρίων γενικώς, τα οποία μπορούν να χρησιμεύσουν ως κατοικίες χαμηλού κόστους, ή ως χώροι υποδοχής τουριστικών λ.χ. δραστηριοτήτων,

-       Στην ανακύκλωση, το περιβάλλον, και την ενέργεια: στους τομείς αυτούς είναι δυνατό να υποστηριχθούν συνεταιριστικές δραστηριότητες, από τη στιγμή που έχουν διαμορφωθεί αντίστοιχοι σχεδιασμοί,

-       Στις μεταφορές: ενώ στα πλαίσιο μιας στρατηγικής για τη μείωση των εκπομπών CO2 μπορεί να αναπτυχθεί ο σιδηρόδρομος και η ακτοπλοΐα, η ακτοπλοΐα μπορεί κυρίως να περιλάβει λαϊκές συνεταιριστικές πρωτοβουλίες, για τις οποίες υπάρχουν ήδη θετικά παραδείγματα,

-       Στη μεταποίηση: ο κανόνας σχετικά με τις μεταποιητικές δραστηριότητες είναι οτι μετά μια μακρά περίοδο μείωσης του παραγωγικού δυναμικού έχουν συρρικνωθεί λόγω των πολιτικών λιτότητας και μπορεί να διαχωριστούν σε αυτές που έχουν κλείσει, αυτές που επιβιώνουν παρά τη συρρίκνωση, λόγω της κατάρρευσης των εργατικών αμοιβών, και στις λίγες που διατηρούν έναν δυναμισμό στην εξωτερική κυρίως αγορά. Και εδώ είναι αναγκαίος ο συνδυασμός υποστήριξης υπαρκτών δραστηριοτήτων, υποστήριξης συνεταιριστικών πρωτοβουλιών (κυρίως με την αξιοποίηση μονάδων που έχουν κλείσει ή πτωχεύσει - με αλλαγή νομοθεσίας) υπο προυποθέσεις που αφορούν τις προοπτικές τους, αλλά και εξασφάλισης της εσωστρέφειας για δραστηριότητες αναγκαίες που δεν είναι διεθνώς ανταγωνιστικές,

-       Στα μέσα μαζικής ενημέρωσης: έντυπα ή ηλεκτρονικά, σε εθνικό ή περιφερειακό επίπεδο,

-       Σε παντοπωλεία προσφοράς προϊόντων λαϊκής κατανάλωσης σε χαμηλές τιμές που μπορούν να αποτελέσουν μετεξέλιξη του κινήματος “χωρίς μεσάζοντες”.

Η ανασυγκρότηση είναι εξ ορισμού σχεδιασμός. Στις προγραμματικές θέσεις του νέου κυβερνώντος κόμματος περιλαμβάνεται η ανάγκη του περιφερειακού σχεδιασμού της ανασυγκρότησης με την παραγωγική, την κοινωνική και περιβαλλοντική της διάσταση. Αυτό σημαίνει οτι θα συνδυαστεί η ανάδειξη των αναγκών, με την καταγραφή των δυνατοτήτων, και την κατάλληλη κατανομή των διαθέσιμων πόρων για την πραγματοποίηση επιλογών που θα είναι ταυτοχρόνως θεμελιωμένες επιστημονικά και αποδεκτές απο τις αντίστοιχες κοινωνίες. Για την επίτευξη αυτού του στόχου είναι αναγκαία η εμπλοκή όλων των διαθέσιμων πανεπιστημιακών και ερευνητικών θεσμών, η δημιουργία αντιπροσωπευτικών οργάνων όπου εκφράζονται και αποφασίζουν οι τοπικές κοινωνίες, η συγκρότηση δομών υλοποίησης του σχεδιασμού μέσω της υποστήριξης της ιδιωτικής ή κοινωνικής επιχειρηματικότητας, της ενίσχυσης των αλληλέγγυων πρωτοβουλιών και της παρακολούθησης των δημοσίων έργων και επενδύσεων.

Ο βαθμός στον οποίο θα ενταχθεί η αλληλέγγυα οικονομία σε αυτό το σχήμα δημοκρατικού σχεδιασμού, εξαρτάται από την κοινωνική διαθεσιμότητα ανάληψης των αντίστοιχων πρωτοβουλιών, που είναι με τη σειρά της ένας καθοριστικός παράγοντας για την προώθηση του δημοκρατικού σχεδιασμού. Από τη στιγμή που δεν υπάρχουν οι πόροι οι οποίοι θα έδιναν μια ισχυρή ώθηση στην οικονομία, που ο κορμός της ελληνικής καπιταλιστικής οικονομίας έχει αποδιαρθρωθεί, ενώ το ευρωπαϊκό και διεθνές περιβάλλον δεν υπόσχεται αναπτυξιακές επιδόσεις, η ιδιωτική επιχειρηματικότητα δεν πρόκειται να αποτελέσει την κινητήρια δύναμη της αξιοποίησης παραγωγικών δυνατοτήτων. Ο σχεδιασμός δημοσίων επενδύσεων και υποστήριξης πρωτοβουλιών της αλληλέγγυας οικονομίας αποτελεί προϋπόθεση για την ταχύτερη δυνατή αύξηση της απασχόλησης και αξιοποίησης παραγωγικών δυνατοτήτων.

Αλλά η επέκταση της κοινωνικής διαθεσιμότητας για ανάληψη πρωτοβουλιών της αλληλέγγυας οικονομίας, είναι συνάρτηση της οικοδόμησης ενός νέου θεσμικού πλαισίου που να έχει τη δυνατότητα να δεχθεί, να κατευθύνει, αλλά και να γεννήσει αυτή τη διαθεσιμότητα. Χρειάζεται για αυτό να γίνουν οι παρακάτω επιλογές:

-       Να εξασφαλιστεί οτι ένα μέρος των πόρων που προορίζονται για την επίσχυση της ιδιωτικής επιχειρηματικότητας κατευθύνονται σε πρωτοβουλίες στο πλαίσιο της αλληλέγγυας οικονομίας, και αντιμετωπίζονται ισότιμα ή ως προτεραιότητα ανάλογα με τις περιοχές ή του κλάδους δραστηριότητας.

-       Να τροποποιηθεί το νομικό πλαίσιο με αιχμές τη δυνατότητα αξιοποίησης από συλλογικές πρωτοβουλίες του υπάρχοντος παραγωγικού εξοπλισμού, του εξοπλισμού σε κτίρια, ή της καλλιεργήσιμης γής, όπως και τη δυνατότητα να αναλάβουν οι εργαζόμενοι τις επιχειρήσεις που έχουν σταματήσει να λειτουργούν ή έχουν κλείσει.

-       Να ξεκινήσει συναινετικά σε επίπεδο τοπικών κοινωνιών η επιλογή δραστηριοτήτων που μπορεί να συμβάλουν στην ανασυγκρότηση, μεταξύ των τομέων όπως αυτοί που αναφέρθηκαν προηγουμένως.

-       Να οικοδομηθούν δομές στήριξης των συλλογικών πρωτοβουλιών από την άποψη του νομικού και αδειοδοτικού καθεστώτος, του οικονομικού σχεδιασμού και των φοροτεχνικών υπηρεσιών.

-       Να ανατεθεί σε ένα πανεπιστήμιο να δημιουργήσει ένα ινστιτούτο αλληλέγγυας οικονομίας, το οποίο θα καταγράφει τις εξελίξεις και θα μελετάει τις ανάγκες και τις δυνατότητες για την ανάπτυξη των δραστηριοτήτων της αλληλέγγυας οικονομίας.

Η ελληνική κοινωνία έχει βρεθεί στο πλαίσιο της παγκόσμιας κρίσης του χρηματοπιστωτικού καπιταλισμού στη θέση μιας μικρής χώρας όπου εκδηλώθηκαν με την οξύτερη μορφή τους οι επιπτώσεις, κοινωνικές, οικονομικές, αλλά και περιβαλλοντικές, αυτής κρίσης. Βρίσκεται όμως τώρα και στη θέση μιας κοινωνίας που εγκαινιάζει στην Ευρώπη, την ανατροπή των νεο-φιλελεύθερων πολιτικών και την υιοθέτηση μιας στρατηγικής ριζικής κοινωνικής, παραγωγικής και περιβαλλοντικής ανασυγκρότησης. Στο πλαίσιο αυτής της στρατηγικής, η αλληλέγγυα οικονομία είναι δυνατή, είναι αναγκαία, και αποτελεί το υπόβαθρο για την οικοδόμηση μιας οικονομικής δημοκρατίας, όπου το μέλλον αποφασίζεται, σχεδιάζεται και οικοδομείται με βάση συλλογικές, δημοκρατικές διαδικασίες.