Πώς αγνοήθηκε ο Γκράμσι;

Χρωστάμε στον Γκράμσι τη χρήση πολλών νέων όρων της ανατρεπτικής αριστερής σκέψης. Και ανάμεσα σε αυτούς είναι ο όρος “οργανικός διανοούμενος”. Εξηγώντας το ρόλο του οργανικού διανούμενου στην αστική κοινωνία, μας λέει μεταξύ άλλων οτι “ο καπιταλίστας επιχειρηματίας φέρνει μαζί του τον τεχνικό της βιομηχανίας, τον επιστήμονα της πολιτικής οικονομίας, τον οργανωτή μιας νέας παιδείας, ενός νέου δικαίου κλπ”. Ασχολήθηκε με αυτό το θέμα για να υποστηρίξει οτι οι διαδικασίες ανατροπής του καπιταλισμού, και η εγκαθίδρυση μιας μετα-καπιταλιστικής εξουσίας, μιας εξουσίας που θα εκφράζει την πλειοψηφία του κόσμου της εργασίας, χρειάζονται τους δικούς τους “οργανικούς διανοούμενους”. Τους ανθρώπους με τις κατάλληλες γνώσεις και ικανότητες σε οτι αφορά το σχεδιασμό των λειτουργιών της οικονομίας και της κοινωνίας, τη διοίκηση των επιλογών αυτού του σχεδιασμού, την οργάνωση των διαδικασιών νομιμοποίησης αυτών των επιλογών από εργαζόμενους και πολίτες, στο πλαίσιο της λειτουργίας των θεσμών της δημοκρατίας των παραγωγών.

Είναι πράγματι δύσκολο να φανταστεί κανείς, και πόσο μάλλον να οικοδομήσει, μια κοινωνία δίκαιη και δημοκρατική, χωρίς να διαθέτει ταυτοχρόνως, ανθρώπους με εξειδικευμένες επιστημονικές και εμπειρικές γνώσεις, και ανθρώπους – εργαζόμενους, πολίτες – με γνωσιακές ικανότητες κατάλληλες να ελέγξουν, να αξιολογήσουν, να δεχτούν ή να αλλάξουν, προτάσεις και πρακτικές, έχοντας τον τελικό λόγο για τη λήψη αποφάσεων. Σε αυτό το “λαό” που επιδιώκει να οικοδομήσει ένα διαφορετικό μέλλον, οι οργανικοί διανοούμενοι σε όλα τα επίπεδα, οι στρατευμένοι επιστήμονες, οι έμπειροι τεχνίτες και επαγγελματίες, οι κινητοποιημένοι εργαζόμενοι και πολίτες, πρέπει να είναι πανταχού παρόντες, ικανοί και υπεύθυνοι. Και δεν υπάρχει άλλος τρόπος για τη δημιουργία αυτών των διανοουμένων από την εκπαίδευσή τους, σε στενή σχέση με την εμπειρία της κοινωνικής πραγματικότητας και την πραγματικότητα των χώρων εργασίας και παραγωγής. Η Αριστερά όμως έχει συσσωρεύσει μια σημαντική καθυστέρηση σε σχέση με αυτή την αναγκαιότητα, μια καθυστέρηση που έρχεται από πολύ μακρυά.

Τα κομμουνιστικά κόμματα που ήταν ενταγμένα στην 3η διεθνή και που ακολούθησαν τη σοβιετική ορθοδοξία, σκεφτόταν κυρίως τη διατήρηση των ιεραρχιών και την καταστολή των αντιφρονούντων, χωρίς να μπορέσουν να παράγουν και να αξιοποιούν έστω και δικούς τους οργανικούς διανοούμενους σε κάποια σημαντική κλίμακα, με αποτέλεσμα να καταρρεύσει η ΕΣΣΔ και οι Σοσιαλιστικές χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, και να χάσει ο σταλινισμός την παλιά του γοητεία. Οι κομματικές γραφειοκρατίες ανακάλυψαν τον “ευρωκομμουνισμό”, προσχώρησαν στο νέο σχέδιο της διαχείρισης των θεσμών των αστικών δημοκρατιών της Ευρώπης, και βρέθηκαν χωρίς δικούς τους διανοούμενους, ή με κάποιους που ήταν προετοιμασμένοι να υπηρετήσουν το φορντιστικό μοντέλο. Τη στιγμή που ο καπιταλισμός προετοίμαζε και εκπαίδευε τα στελέχη – τους οργανικούς διανοούμενους – του νεοφιλελευθερισμού. Τα κομμουνιστικά κόμματα έχαναν το ένα τρένο μετά το άλλο, και με τον ένα ή τον άλλο τρόπο αναδιπλωνόταν στο δογματισμό ή την πίστη στις αρετές ενός παρωχημένου μοντέλου καπιταλιστικής κοινωνίας.

Ο αριστερισμός που γεννήθηκε μετά τις εκρήξεις του Μάη 1968, διέθεται μόνο κατ'εξαίρεση αυθεντικούς οργανικούς διανοούμενους της εργατικής τάξης, καθώς η αναμονή μιάς εξέγερσης, και της επανάληψης μιας οκτωβριανής επανάστασης, η οποία όπως ξέρουμε έλυσε με συνοπτικές και προβληματικές διαδικασίες το ζήτημα των οργανικών διανοουμένων, άφηνε πολύ λίγα περιθώρια για την ψύχραιμη και αποτελεσματική αντιμετώπιση αυτού του ζητήματος. Τα “κινήματα”, ακόμα κι οταν ανέτρεψαν κυβερνήσεις, ακολούθησαν μια πτωτική πορεία γιατί δεν μπόρεσαν κατά κανόνα να οδηγήσουν τις κινητοποιήσεις σε παρεμβάσεις σε ολοκληρωμένο πολιτικό επίπεδο. Μια τέτοια εξέλιξη παρατηρείται στην Ευρώπη μόνο στην Ισπανία με τις εκλογές κινηματικών δημάρχων, που προήλθαν από σχήματα τα οποία διέθεταν νέα στελέχη, ικανά να επεξεργαστούν και να διαχειριστούν προγράμματα προς όφελος των λαϊκών τάξεων στο επίπεδο των δήμων.

Αναδεικνύοντας το ζήτημα των οργανικών διανοουμένων, ο Γκράμσι συμπλήρωσε την δημοκρατική παράδοση του επαναστατικού μαρξισμού, τον στόχο της κοινωνίας των συνεταιρισμένων παραγωγών, με μια κρίσιμη επισήμανση για την ανάγκη γνωσιακών εφοδίων, θεωρητικών και εμπειρικών, ώστε να είναι η νέα οργάνωση της κοινωνίας και αποτελεσματική και δημοκρατική. Άνοιξε ένα θέμα που στη συνέχεια αγνοήθηκε και ξεχάστηκε, ένα θέμα που πρέπει η Αριστερά να ξαναφέρει στην επικαιρότητα βρίσκοντας τις κατάλληλες θεσμικές λύσεις, αποφασίζοντας δηλαδή οτι η παραγωγή γνώσης, η εκπαίδευση και η ενημέρωση πρέπει να υπηρετήσουν πλέον ενεργά τους στόχους της κοινωνικής ευημερίας και της δημοκρατίας, σε μια εποχή μετά το νεοφιλελευθερισμό.