Το περιβάλλον στην καρδιά της ανατρεπτικής πολιτικής

(Εισήγηση στο φεστιβάλ της νεολαίας του Σύριζα, 7-10-2012)

Η περιβαλλοντική κρίση είναι σήμερα ένα γεγονός για την πλειοψηφία του πληθυσμού, και είναι στην ημερήσια διάταξη τόσο η γνώση και αξιολόγηση των πολλών διαστάσεων αυτής της κρίσης, όσο και η συνάρθρωσή της με την χρηματοπιστωτική κρίση, αλλά και η αντίσταση κινημάτων σε επενδυτικές πρωτοβουλίες, οι οποίες είναι προϊόντα αυτής της συνύπαρξης των δύο κρίσεων. 

Ταυτοχρόνως όμως η περιβαλλοντική κρίση αποτελεί, στην Ελλάδα και στον κόσμο, αντικείμενο δραστηριοτήτων όπως η επιστημονική μελέτη και συζήτηση, η πολιτική επεξεργασία με στρατηγικές φιλοδοξίες, και όλο και περισσότερο οι άμεσες ή έμμεσες κοινωνικές αντιπαραθέσεις με χαρακτήρα έντονο ώς εκρηκτικό και τις περισσότερες φορές πρωτόγνωρο.

Ως άτομα που θεωρούμε σημαντικό αυτό το πεδίο πολιτικής και κοινωνικής δράσης, είμαστε επομένως αντιμέτωποι με τρία ζητήματα: την τεκμηρίωση, μελέτη και προβολή στο μέλλον περιβαλλοντικών προβλημάτων, μαζί με την εκτίμηση των πιθανοτήτων να συμβούν οι οποίες αλλαγές, που αφορούν κατά κύριο λόγο τη σχέση περιβάλλοντος και οικονομικής δραστηριότητας. Την επεξεργασία εκδοχών πολιτικής απο κοινωνικά ή πολιτικά υποκείμενα, κυρίως για τα προβλήματα που θεωρούνται επείγοντα και σοβαρά. Την επεξεργασία σχεδίων, από τα ίδια ή άλλα υποκείμενα, για το πώς θα υλοποιηθούν οι εκδοχές πολιτικής, για το πώς τα σχέδια θα πραγματοποιηθούν, θα τροποποιηθούν, ή θα ανατραπούν και αντικατασταθούν. 

Έχοντας υπόψιν τις διαστάσεις αυτές της συζήτησης για την περιβαλλοντική κρίση θα προσπαθήσω να απαντήσω στα εξής ερωτήματα:

1) Τι είναι η περιβαλλοντική κρίση;

Η περιβαλλοντική κρίση είναι η κατάληξη της σχέσης φυσικών πόρων και ανθρώπινης παραγωγικής κυρίως δραστηριότητας, σε μια ιστορική στιγμή κατά την οποία ο ρυθμός κατανάλωσης φυσικών πόρων και η εναπόθεση των αποβλήτων αυτής της κατανάλωσης στην ατμόσφαιρα, το έδαφος και τις συγκεντρώσεις υδάτινων πόρων, οδηγούν ταυτοχρόνως στα εξής αποτελέσματα: στην εξάντληση παραγωγικών δυνατοτήτων, στην καταστροφή μεγάλων τμημάτων των αποθεμάτων φυσικών πόρων καθώς και της δυνατότητας αναπαραγωγής τους, όπως και στη ραγδαία επιδείνωση των δυνατοτήτων επιβίωσης για μεγάλα τμήματα του ανθρώπινου πληθυσμού.

Οι διαστάσεις της περιβαλλοντικής κρίσης είναι οι εξής:

- Η δυναμική της κλιματικής αλλαγής, λόγω της ανόδου της μέσης θερμοκρασίας στην επιφάνεια της γής, η οποία οφείλεται στην αυξανόμενη συγκέντρωση αερίων του θερμοκηπίου (κυρίως διοδειδίου του άνθρακα), μεταβάλει τη γεωγραφία του κλίματος και επομένως των καλλιεργειών και των συνθηκών ζωής, οδηγεί σε όξυνση των καιρικών φαινομένων και στην αύξηση ειδικότερα των κινδύνων για πυρκαγιές. Είναι σήμερα ευρύτατα αποδεκτό οτι μια άνοδος της μέσης θερμοκρασίας (σε σχέση με την προβιομηχανική εποχή) που θα υπερβεί τους 1,5 με 2 βαθμούς κελσίου, θα αυξήσει (και αυξάνει ήδη) τα προβλήματα επιβίωσης για μεγάλες μερίδες του ανθρώπινου πληθυσμού και παραπέρα θα μας οδηγήσει σε άγνωστες καταστάσεις για τις ανθρώπινες κοινωνίες.

- Η εξάντληση των αποθεμάτων ορυκτών καυσίμων, τόσο του πετρελαίου, όσο και του άνθρακα, οδηγεί σε αύξηση των τιμών, αλλα και στον κίνδυνο να μην προετοιμαστούν οι κοινωνίες και τα κράτη για την μετάβαση σε άλλες πηγές ενέργειας. Το ζήτημα της μείωσης της κατανάλωσης ορυκτών καυσίμων δεν αφορά μόνο τη μείωση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα, αλλά και την ανάγκη απεγκλωβισμού από αυτές τις πηγές ενέργειας. Το αυξανόμενο ενδιαφέρον των εταιριών πετρελαίου για τις πιό δαπανηρές εξορύξεις σε θαλάσσιες λ.χ. περιοχές, οφείλεται στην προσπάθειά τους να επωφεληθούν από την προβλεπόμενη μελλοντική αύξηση των τιμών, ανεξάρτητα από τις μακροχρόνιες δυνατότητες.

- Η συρρίκνωση των διαθέσιμων καθαρών υδάτινων πόρων έχει σχέση κατά κύριο λόγο με τις κλιματικές αλλαγές που μεταβάλουν σε πολλές περιοχές τις χιονοπτώσεις και τις υδατοπτώσεις, αλλά και στην υπερεκμετάλλευση και μόλυνση των υπογείων αποθεμάτων. Επίσης το θέμα των υδάτων αποτελεί ήδη αντικείμενο διαμάχης μεταξύ κρατών για τη δυνατότητα χρησιμοποίησης, αποθεμάτων ή ροών που συρρικνώνονται.

- Η αγροτική παραγωγή σε παγκόσμιο επίπεδο έχει φθάσει σε ένα πλαφόν, λόγω της κλιματικής αλλαγής και της μόλυνσης των υδάτων, και λόγω της υπερεκμετάλλευσης των διαθέσιμων πόρων για την ικανοποίηση των υπαρχόντων διατροφικών μοντέλων. Επίσης, πλήττεται λόγω της παραγωγής υγρών καυσίμων φυτικής προέλευσης.

- Η διαθεσιμότητα πολύτιμων μετάλλων και σπανίων στοιχείων μειώνεται και αυτός είναι ο λόγος που αποκτούν ξαφνικά ενδιαφέρον για τους επενδυτές, αποθέματα χρυσού για παράδειγμα, με τα οποία δεν είχε ασχοληθεί κανείς στο παρελθόν.

Εδώ χρειάζεται να τεθεί και ένα άλλο ζήτημα. Πώς τα γνωρίζουμε όλ’αυτά και πόσο ασφαλείς είναι οι πληροφορίες και αναλύσεις που έχουμε; Επίσης, εφόσον όλες οι εκτιμήσεις για τα παραπάνω είναι προϊόν αξιολόγησης των αποτελεσμάτων πληθώρας ερευνών και καταλήγουν σε πιθανότητες να πραγματοποιηθούν κάποιες προβλέψεις, πώς μπορεί να ληφθούν συγκεκριμένες αποφάσεις;

Το κεφάλαιο γνώσεων που έχουμε σήμερα στην διάθεσή μας σχετικά με την περιβαλλοντική κρίση, είναι το προϊόν της δραστηριότητας δημόσιων ή διεθνών οργανισμών, και μεμονωμένων πρωτοβουλιών επιστημονικών ομάδων ή ανεξάρτητων οργανώσεων. Σήμερα πλέον υπάρχει ένας μεγάλος αριθμός οργανώσεων πολιτών, και κινημάτων βάσης που συνομιλούν με την επιστημονική κοινότητα, και αν θέλουμε να γνωρίζουμε τι συμβαίνει μπορούμε να μην αρκούμαστε σε αυτά που διαβάζουμε ή ακούμε στα κυρίαρχα μέσα ενημέρωσης.

Έχουμε όμως μεγάλο έλλειμμα σε ότι αφορά την αξιοποίηση αυτού του γνωσιακού κεφαλαίου για την παραγωγή γνώσης και άσκηση πολιτικής σε εξειδικευμένο τοπικό ή κλαδικό επίπεδο. Και από την άλλη μεριά, η κινηματική δράση πρέπει να συνδυαστεί με συστηματικές καταγραφές προβλημάτων και εκτιμήσεις δυνατοτήτων, ώστε να είναι δυνατή η κατάθεση προτάσεων και η λήψη αποφάσεων.

2) Πώς αρθρώνονται χρηματοπιστωτική κρίση και περιβαλλοντική κρίση;

Ο χρηματοπιστωτικός καπιταλισμός και το κυρίαρχο πρότυπο διαχείρισης της οικονομικής κρίσης, δίνουν μια μάχη σε δύο επίπεδα σε ότι αφορά την περιβαλλοντική κρίση: επιδιώκουν να ελέγξουν τη μεθοδολογία της παραγωγής γνώσης και τα αποτελέσματά της, και ταυτόχρονα να εντάξουν τα μέτρα για τη διαχείριση της κρίσης αυτής στα αυστηρά πλαίσια της κερδοφορίας του κεφαλαίου.

Το αποτέλεσμα είναι οτι μια στρατηγική του κεφαλαίου, που στο οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο επιδιώκει να διατηρήσει και να ενισχύσει την κερδοφορία του κεφαλαίου και τον πλουτισμό των μελών της κυρίαρχης ταξικής συμμαχίας, με όποιο κόστος για τον υπόλοιπο πληθυσμό (ακόμα και την εξαθλίωση σε βαθμό που αλλάζει προς το χειρότερο τις δυνατότητες μερίδων του πληθυσμού να επιβιώσουν, με την κυριολεκτική έννοια), διαχειρίζεται την περιβαλλοντική κρίση με τον ίδιο ακριβώς πνεύμα: 

ανοίγονται ευκαιρίες κερδοφορίας, ιδιαίτερα σε μια περίοδο κάμψης της παραγωγικής δραστηριότητας, αλλά οι αποφάσεις που μπορεί να σώσουν παραγωγικές δυνατότητες, να προστατεύσουν το περιβάλλον και τους φυσικούς πόρους, να προστατεύουν τη ζωή εκατομυρίων αθρώπων, όχι μόνο στο νότο αλλά και στον αναπτυγμένο βορρά, δεν λαμβάνονται και στο τέλος, αφήνεται η περιβαλλοντική κρίση να ακολουθήσει την καταστροφική δυναμική της.

3) Ποιό είναι το ταξικό περιεχόμενο των αγώνων για το περιβάλλον;

Οι κοινωνικές κινητοποιήσεις για το περιβάλλον που ξεκίνησαν πριν δεκαετίες ως συνειδητοποίηση και δραστηριοποίηση μεσαίων στρωμάτων, είναι σήμερα (και αυτό είναι ορατό και στην Ελλάδα) χαρακτηριστικές κινητοποιήσεις των “από κάτω”. Η κυρίαρχη ταξική συμμαχία, η συμμαχία των “από πάνω”, περιλαμβάνει και μεσαία στρώματα, που τείνουν να υιοθετήσουν όμως τη νεοφιλελεύθερη διαχείριση και στα θέματα του περιβάλλοντος, και δεν είναι κατά κανόνα διαθέσιμα για κινητοποιήσεις για το περιβάλλον, αλλά ούτε κάν για την παρουσίαση μιας ειδικής δικής τους αντζέντας. 

Αυτό δεν σημαίνει οτι τα σημερινά “καθεστώτα έκτακτης ανάγκης” - όσο επιβιώσουν - δεν πρόκειται να υιοθετήσουν κάποια μέτρα αντιμετώπισης της περιβαλλοντικής κρίσης. Αλλά μπορούμε να στοιχηματίσουμε οτι αυτά τα μέτρα θα είναι μερικά και αποσπασματικά, και κυρίως οτι θα έχουν αυταρχικό χαρακτήρα, καθώς δεν θα υπάρχει πεδίο επικοινωνίας - όπως δεν υπάρχει σήμερα - ανάμεσα στις ανάγκες και διεκδικήσεις της πλειοψηφίας, και τις λογικές των κυβερνητικών πολιτικών.

4) Ποιά η θέση και ο χαρακτήρας των κινημάτων για το περιβάλλον;

Η διαχείριση της περιβαλλοντικής κρίσης με τις λογικές της γενικότερης νεοφιλελεύθερης στρατηγικής, τοποθετεί τα κινήματα για το περιβάλλον στην καρδιά της ανατρεπτικής πολιτικής. Μιας ανατρεπτικής πολιτικής που απαιτεί όμως την εκδήλωση της θέλησης των τοπικών κοινωνιών, και των χώρων παραγωγής, ώστε ανάμεσα στις δυνατές επιλογές δράσεων και μέτρων να επιλέγονται αυτές οι οποίες ικανοποιούν τις άμεσες και μακροπρόθεσμες ανάγκες, στα πλαίσια ενός περιφερειακού και εθνικού σχεδίου.

Αλλά η ανατρεπτική πολιτική για την αντιμετώπιση της περιβαλλοντικής κρίσης, εξαρτάται σε καθοριστικό βαθμό από την συνύπαρξη και την αλληλοεπίδραση τριών επιπέδων δράσης που διαφαίνονται ήδη ως αποτέλεσμα των κινηματικών διαδικασιών: της έρευνας και ανάλυσης των δεδομένων της περιβαλλοντικής κρίσης σε ευρύτερα, αλλά και σε ειδικά πεδία, σε θεσμούς που προκύπτουν από κινηματικές πρωτοβουλίες (υπάρχουν σήμερα τέτοιες μεμονωμένες, ή περιορισμένης διάρκειας πρωτοβουλίες). Την ενσωμάτωση των αναγκαίων παρεμβάσεων για την αντιμετώπιση της περιβαλλοντικής κρίσης στη επεξεργασία του σχεδίου παραγωγικής και κοινωνικής ανασυγκρότησης, σε εθνικό και τοπικό επίπεδο, με έναν αποκεντρωμένο και συντονισμένο τρόπο. Τη συστηματική προσπάθεια συγκρότησης τοπικών και τομεακών κινημάτων, με μόνιμα χαρακτηριστικά, που να έχουν την πρόθεση και τη δυνατότητα να αφομοιώσουν τις διαθέσιμες γνώσεις σχετικά με τη θεματολογία που τους απασχολεί, να παίξουν ρόλο στο σχεδιασμό της γενικότερης ανασυγκρότησης και να επωμιστούν τους αναπόφευκτους σκληρούς αγώνες που μας περιμένουν και στον τομέα του περιβάλλοντος.