Κινήματα αλληλεγγύης: το παράδειγμα των κοινωνικών ιατρείων

(στο rednotebook)

Αλλά άφησα για το τέλος μια ακόμη σημαντικότερη νίκη της πολιτικής οικονομίας της εργασίας επί της πολιτικής οικονομίας της ιδιοκτησίας. Αναφέρομαι στο συνεταιριστικό κίνημα, και ειδικότερα στα εργοστάσια με καθεστώς συνεταιριστικό που έχουν εγκαθιδρυθεί, χωρίς καμία βοήθεια, χάρη στις προσπάθειες λίγων θαρραλέων. Ποτέ δεν θα είμαστε υπερβολικοί σχετικά με την αξία αυτών των μεγάλων κοινωνικών πειραμάτων. Με πράξεις και όχι με λόγια, έχουν αποδείξει οτι η παραγωγή σε μεγάλη κλίμακα και σύμφωνα με τις απαιτήσεις της σύγχρονης επιστήμης είναι δυνατή χωρίς την ύπαρξη μιας τάξης αφεντικών που προσλαμβάνει μια τάξη εργατών... Η συνεταιριστική εργασία θα πρέπει να αναπτυχθεί σε εθνική κλίμακα και να ενθαρρύνεται με μέσα της ίδιας φύσης.

Κάρλ Μάρξ, Εναρκτήρια ομιλία στη Διεθνή Ένωση Εργατών (1864)

Η άποψη οτι οι αντιστάσεις στην κυριαρχία του κεφαλαίου μπορούν να αναπτυχθούν μόνο στο πλαίσιο των παραγωγικών μονάδων όπου ισχύουν οι καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής, και οτι δεν εκδηλώνονται πραγματικά με παραγωγικές πρωτοβουλίες ανεξάρτητες απο την πλευρά των εργαζομένων, όσο αλληλέγγυες και αν είναι, δεν έχει σχέση με την ιστορία των εργατικών κινημάτων. Η σύγχηση που υπάρχει σχετικά με τη θέση του βασικού κορμού της κοινωνικής ή αλληλέγγυας οικονομίας στις αναπτυγμένες ευρωπαϊκές χώρες, οφείλεται στην κυριαρχία αυτής της στρεβλής άποψης. 

Αλλά μια πιό προσεκτική ματιά σε χώρες όπου έχει αισθητά αναπτυχθεί η κοινωνική οικονομία (όπως το Βέλγιο, η Γαλλία και η Ισπανία), αποκαλύπτει οτι οι δομές της έχουν γεννηθεί και αναπτυχθεί ως αυθεντικές κινηματικές πρωτοβουλίες οι οποίες αμφισβήτησαν και αμφισβητούν τις καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής, βασισμένες στην αλληλεγγύη μεταξύ εργαζομένων ή κατηγοριών εργαζομένων, στην άμεσα δημοκρατική λειτουργία και στην ισότητα από την άποψη των αμοιβών και των παροχών. 

Σε αντίθεση με οτι πιστεύει ακόμα ο αριστερός κρατισμός, ή ειδικότερα ο σταλινικός κρατισμός, αυτές οι κινηματικές πρωτοβουλίες δεν ενσωματώθηκαν στον καπιταλισμό, όπως δεν ενσωματώθηκαν οι ταξικές συνδικαλιστικές οργανώσεις. Και οι δύο αυτές κινηματικές εκφράσεις, εντάχθηκαν στο σύστημα κοινωνικής διαπραγμάτευσης με το κεφάλαιο και το αστικό κράτος, και διατήρησαν τα αρχικά χαρακτηριστικά τους κατά την μακρά μεταπολεμική ανάπτυξη, παρά την σταθερή θεσμική τους θέση και παρά την επιδότησή τους από το κράτος σε πολλές περιπτώσεις.

Στην Ελλάδα οι πρωτοβουλίες αλληλέγγυας οικονομίας αναπτύσσονται και γίνονται περισσότερο ορατές σε σχέση με το παρελθόν, κατά την περίοδο της κρίσης. Δεν σημαίνει όμως αυτό οτι αποτελούν προσπάθειες δημιουργίας δομών αντιμετώπισης κοινωνικών προβλημάτων, οι οποίες εγκαθίστανται σε έναν παράλληλο κόσμο και φροντίζουν απλώς τα θύματα της νεοφιλελεύθερης διαχείρισης. Η εμπειρία των κοινωνικών ιατρείων που έχουν δημιουργηθεί σε πολλές πόλεις της Ελλάδας, δείχνει οτι πρόκειται για αυθεντικές κινηματικές διαδικασίες, με την ιστορία της η καθεμία, οι οποίες δεν αποσκοπούν απλώς στην κάλυψη κενών του συστήματος υγείας, αλλά στη δημιουργία των προϋποθέσεων για την ανασυγκρότηση ενός συστήματος υγείας για όλους, ικανού να καλύπτει τις υπάρχουσες ανάγκες και να λειτουργεί αποτελεσματικά υπό κοινωνικό έλεγχο. 

Κοινωνικά ιατρεία, όπως της Θεσσαλονίκης και του Ρεθύμνου, που ξεκίνησαν ως πρωτοβουλίες ομάδων εθελοντών ιατρών, φαρμακοποιών, νοσηλευτών αλλά και πολιτών για τη στήριξη ανασφάλιστων μεταναστών, έχουν πλέον μετατραπεί σε ιατρεία για μετανάστες και ανασφάλιστους έλληνες που πληθαίνουν λόγω της κρίσης. Στην Πάτρα η πρωτοβουλία ανήκε επίσης σε εθελοντές ιατρούς, φαρμακοποιούς και νοσηλευτές που υποστηρίχθηκαν όμως από την πρώτη στιγμή από το Δήμο Πατρέων και ενώ ξεκίνησαν για τη φροντίδα ελλήνων ανασφάλιστων, έχουν πλέον δραστηριοποιηθεί και στη φροντίδα μεταναστών. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι στην Πάτρα συμμετέχει στην προσπάθεια αυτή ο σύλλογος των ιδιωτών παιδιάτρων, προσφέροντας δωρεάν επισκέψεις σε ανασφάλιστους έλληνες και αλλοδαπούς γονείς¹.

Από τις συζητήσεις με μέλη αυτών των ομάδων, προκύπτει οτι προσεγγίζουν τις δραστηριότητές τους, όχι μόνο ως κάλυψη των άμεσων αναγκών, αλλά και ως δραστηριότητα συγκέντρωσης πληροφοριών και επεξεργασίας θέσεων σχετικά με την αναμόρφωση του συστήματτος υγείας, ώστε να καλύπτει το σύνολο του πληθυσμού και να είναι αποδοτικό με κριτήριο το δημόσιο συμφέρον. Είναι σαφές οτι δεν έχουμε μόνο τη στήριξη κατηγοριών εργαζομένων, ανέργων και συνταξιούχων, από εθελοντές ιατρούς και τα συναφή επαγγέλματα, αλλά και μια σημαντική προσπάθεια συσπείρωσης εργαζομένων στον τομέα της υγείας γύρω από ένα σχέδιο για την ανασυγκρότηση του συστήματος. Κινητοποιήσεις για την πρωτοβάθμια φροντίδα οδηγούν αναπόφευκτα στην ανάγκη συνεργασίας με τη νοσοκομειακή περίθαλψη, και η δραστηριοποίηση των συνδικαλιστικών οργανώσεων των νοσοκομειακών προς μια τέτοια κατεύθυνση θα οδηγήσει στη δημιουργία ενός ευρύτατου κινήματος για την υγεία.

Μια άλλη διάσταση των κοινωνικών ιατρείων είναι οτι υιοθετούνται και δοκιμάζονται δομές άμεσης δημοκρατικής λειτουργίας, όπου οι καταμερισμοί εργασιών έχουν λειτουργικό χαρακτήρα και δεν διαμορφώνουν ιεραρχίες. Οι εμπειρίες αυτές μπορούν να παίξουν αποφασιστικό ρόλο σχετικά με την αμφισβήτηση των αυστηρά ιεραρχικών και αυταρχικών δομών στο νοσοκομειακό σύστημα, και να εμπνεύσουν τις συνδικαλιστικές οργανώσεις ώστε να παλέψουν για την ανανέωση της διοίκησης και οργάνωσης σε αυτούς τους χώρους. Η προσφορά χρόνου εργασίας από ιατρούς και νοσηλευτές του ΕΣΥ και από ιδιώτες ιατρούς, αποτελεί μια προσέγγιση η οποία είναι προφανώς μεταβατική, αλλά εντάσσεται πλήρως στην παράδοση της κοινωνικής ή αλληλέγγυας οικονομίας, για την οποία η αμοιβή της εργασίας είναι συνάρτηση της δυνατότητας υλοποίησης ενός κοινωνικού έργου.

Κεντρικό χαρακτηριστικό της τρέχουσας κρίσης του καπιταλισμού, ιδιαίτερα ορατό και καταστροφικό στην Ελλάδα, είναι οτι αδρανοποιεί και εν δυνάμει καταστρέφει παραγωγικό δυναμικό, με τη μορφή του εξοπλισμού, αλλά κατά κύριο λόγο με τη μορφή του ανθρώπινου δυναμικού και του γνωσιακού κεφαλαίου. Εγκαθιστά επίσης μορφές οργάνωσης και διαχείρισης της απομένουσας παραγωγικής δομής, οι οποίες είναι αυταρχικές, άνισες και μη αποδοτικές. Στην Ελλάδα σήμερα η ανασυγκρότηση της οικονομίας περνάει μέσα από τη δημιουργία ενός νέου παραγωγικού ιστού και από τη λήψη αποφάσεων σχετικά με τα χαρακτηριστικά του και σχετικά με την ποιότητα της κοινωνικής και πολιτικής οργάνωσης της χώρας. Μια τέτοια ανανεωτική πνοή στην οικονομία και την κοινωνία δεν μπορεί προφανώς να βασιστεί σε έναν συρρικνωμένο και πεπαλαιωμένο ιδιωτικό τομέα και χρειάζεται ισχυρές πρωτοβουλίες των εργαζομένων, των ανέργων και των πολιτών εν γένει, ικανές να επηρεάσουν τις κρατικές πολιτικές, αλλά και να δημιουργήσουν αυτόνομες παραγωγικές και κοινωνικές δομές έκφρασης και κάλυψης των αναγκών.